محمدابراهيم زارعي

بررسی و تحلیل آثار و دادههای باستانشناسی از روشهای شناخته شده در باستانشناسی برای مطالعه محوطه های شناسایی شده مورد استفاده قرار میگیرد. مطالعه آثار به دست آمده میتواند در شناسایی تعاملات فرهنگی در دوره‌های مختلف راهگشا باشد. ضرورت توجه خاص به دادههای بدست آمده در کاوشها و بهویژه بررسیهای باستانشناسی حائز اهمیت است. از جمله مناطقی که مورد بررسی باستان شناسی قرار گرفته و این پژوهش بر آن است تا داده ها و آثار دوره اسلامی آن را مورد مطالعه قرار دهد بخش کلاترزان شهرستان سنندج میباشد. این منطقه تاکنون چندان مورد مطالعه و بررسی با این شیوه قرار نگرفته است. بخش کلاترزان یکی از بخشهای شهرستان سنندج و دومین بخش بزرگ استان کردستان در غرب ایران است، این بخش در بین شهرستان سنندج و مریوان واقع شده است و دارای یک شهر)شویشه( و سه دهستان ،» شب شاه بیشه « گرفته شده به معنی » شه وی شا « و ۸۴ روستا میباشد. شهر شویشه که از کلمه کردی مرکز بخش کلاترزان میباشد. بیشترین داده های یافت شده در بررسی های سطحی سفال است. سفال هم از جمله دادههای ارزشمند نسلهای گذشته است که با توجه به دوام آن عامل انتقال فرهنگ محسوب میشود. سفال نشان دهنده باورها، فرهنگ، هنر، اعتقادات و روابط اقتصادی انسانها می باشد. در طی این پژوهش علاوه بر بررسی، مطالعه و گونه شناسی سفالهای شاخصی که از سطح محوطههای مورد بررسی بخش کلاترزان شهرستان سنندج به دست آمده، پرداخته میشود. الگوی استقراری محوطهها و تپههای منطقه نیز مشخص خواهد گردید.

چکیده: یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخ ایران دوران حکومت صفویان است که حدود بیش از دو سده به طول انجامید. اهمیت این دوره در تاریخ سیاسی ایران بدان حد است که برخی معتقدند این سلسله باعث ظهور قرون جدید در ایران شد. هدف از پژوهش حاضر بررسی و گونه شناسی سکه‌های دوره صفوی در موزه بانک‌ ملی می‌باشد. بر همین اساس ضمن بررسی سکه‌های دوره صفوی و با استفاده از آرشیو موزه بانک ملی را مورد مطالعه قرار داده و مهم‌ترین یافته‌های آن شامل بررسی سکه‌ها از نظر تعداد موجود برای هر شاه صفوی، جنس سکه‌ها، نقش و الگوی به کار رفته در آن‌ها و دیگر اطلاعات لازم در خصوص موضوع مورد مطالعه است. نتایج نشان داد 543 سکه صفوی در قالب سه آلبوم تفکیکی شماره ۱ به تعداد ۲۳۶ سکه نقره، آلبوم تفکیکی شماره ۲ به تعداد ۲۹7 سکه نقره و 1 سکه قلب از جنس مس با روکش نقره و 9 سکه طلا از آلبوم طلای اسلامی، محفوظ در ویترین شماره 110 می‌باشند، بیشترین تعداد سکه از جنس نقره بوده و متعلق به 10 پادشاه از پادشاهان صفوی بود. این شناسایی بر اساس نوشتار نام و نوع نوشتارهایی روی سکه‌ها، نام پادشاهان به ترتیب دوره پادشاهی آنان و تعداد سکه‌های موجود عبارتند از: ۱.اسماعیل اول (۵۴ سکه) ٢.طهماسب اول (۴٧ سکه) ۳.محمد خدابنده (١۶ سکه) ۴.عباس اول (۴۶ سکه) ۵.صفی اول (۲۷ سکه) ۶.عباس دوم (۸۲ سکه) ٧.سلیمان اول (۱۰7 سکه) ۸.سلطان حسین (۹۵ سکه) ۹.طهماسب دوم (45 سکه) و ۱۰.عباس سوم (3 سکه) که بیشترین تعداد سکه متعلق به سلیمان اول با ١٠7 سکه و کمترین تعداد سکه متعلق به عباس سوم با 3 سکه می‌باشد. 1 سکه از جنس مس مربوط به شاه سلطان حسین بوده و مابقی سکه‌ها طلا بودند که به ترتیب دوران تاریخی عبارتند از: 1.محمد خدابنده (1 سکه) 2.عباس اول (2 سکه) 3.سلیمان اول (1 سکه) 4.سلطان حسین (3 سکه) 5.طهماسب دوم (1 سکه) و 6.عباس سوم (1 سکه). تمامی این سکه‌ها از شخصی به نام محمدعلی پیروزان توسط موزه خریداری شده است با مطالعه سکه‌های مجموعه، ضرابخانه‌های شهرهای تبریز، قزوین، اصفهان، تفلیس و ایروان بیشترین محل ضرب سکه‌ها را تشکیل می‌دهند، آنچه در تزئینات نوشتاری سکه‌ها دیده می‌شود شامل متن شهادتین و اسامی امام علی(ع) و دیگر امامان بود. نقوش چندضلعی و اسلیمی و نقوش گیاهی در تزئینات هندسی نسبت به مابقی نقوش بیشتر دیده می‌شود. بنا به دلایل قانونی امکان بررسی اوزان و قطر و ضخامت سکه‌ها وجود نداشت.

سفالگری دوره اسلامی به ویژه بررسی خاستگاه سفالینه های این دوره هموراه یکی از موضوعاتی است که پژوهشگران زیادی به آن پرداخته اند .هرچند دراین باره پژوهشهای فراوانی انجام شده با این حال چون بیشتر این پژوهشها،سلیقه ای، غیر علمی و همراه با تعصب بوده ، بنابراین بسیاری از کار هایی که در زمینه بازسازی تاریخ سفالگری دوره اسلامی انجام شده نادرست و نیاز به باز بینی دارند .یکی ازسفالینه های شاخص این دوره که بحث های زیادی در باره آن مطرح شده، سفال دو آتشی (زرین فام ) است .آنچه که امروزه در باره خاستگاه دو آتشی ایرانی در سطح جهانی گفته می شود و بیشتر پژوهشگران نیزآن را پذیرفته اند، این است که خاستگاه سفال دو آتشی ایرانی مصر بوده و با سقوط سلسله فاطمی در سال 1171 م ، یا آن گونه که برخی به تازگی مطرح می کنند در آغاز سده 6 ه.ق /12 م سفالگرانی از مصر به ایران کوچ کرده و با خود فناوری ساخت آن را به ایران آورده و آن را به سفالگران ایرانی می آموزند . با بررسی های همه جانبه ای که در این پژوهش بر روی داده های باستان شناسی ، نتایج تجزیه عنصری لعاب و بدنه و نیز نوشته های تاریخی و علمی دوره اسلامی انجام شد ، این نتیجه به دست آمد که این دیدگاه درست نیست و وارونه پندار پژوهشگران غربی، خاستگاه سفالینه های دو آتشی ایرانی ، بومی این سرزمین بوده و در یک روند تدریجی ساخت این سفال در ایران هم زمان با عراق در سده های نخستین اسلامی آغاز شده و در دوره های پس از آن ، روند تکاملی خود را پیموده است .به بیان دیگر هیچ ارتباطی میان سفال دو آتشی مصری و ایرانی در کار نیست، زیرا ترکیبات بدنه و لعاب این دو با هم تفاوت دارند. بنابراین در این پژوهش از یک تحریف بزرگ تاریخی در زمینه سفالگری دوره اسلامی پرده بر داشته و تلاش شده که سرگذشت این بخش از سفالگری ایرانی بازبینی و به صورت درست باز سازی شود.نتیجه مهم دیگر این پژوهش آن است که وارونه دیدگاه پژوهشگران غربی که ابداع سفال دو آتشی را به سفالگران عراقی نسبت می دهند ، روشن شد که این دستاورد بزرگ نتیجه کار کیمیاگران اسلامی و به احتمال بسیار زیاد ، ابداع یا تکامل این فناوری به دست جابرابن حیان انجام شده است . افزون بر آن کوشش شد که تا حد امکان ، مراکز ساخت این سفالینه در ایران شناسایی شود .

نهاد وقف همواره اهمیت ویژه ای در تاریخ ایران اسلامی و حتی ایران پیش از اسلام داشته است. حکومت ها با وقف نمودن بناهای عام المنفعه در تلاش بودند تا از این طریق به رونق ساختار جامعه پرداخته و بتوانند بخشی از حیات اقتصادی خود را تأمین کنند. با توجه به اهمیت وقف در بافت شهرهای مهم دوره اسلامی، می توان تأثیر این پدیده را در شکل گیری مراکز شهری جستجو کرد. از آنجایی که شهر همدان از جمله شهرهای مهم ایران در دوران اسلامی است، مطالعه نهاد وقف و تأثیر آن در رشد عناصر کالبدی شهر از جایگاه ویژه ای در قرون متأخر اسلامی برخوردار است. بر این اساس پژوهشِ پیشِ رو در تلاش است تا با استفاده از مدارک موجود اعم از اسناد وقفی و گزارش های نگاشته شده در این زمینه، نقش وقف را در توسعه و رشد شهر همدان در قرون متأخر اسلامی پی گیری کند. مهمترین سؤالاتی که محور پژوهشِ حاضر را تشکیل می دهند عبارتند از: وقف در همدان چه تاثیری بر شکل گیری فضا های شهری و ارتباط انها با یکدیگر داشته است ؟ نقش حاکمیت ملی و محلی در موقوفات و بنا های مرتبط با ان چگونه است؟ تغییر در حاکمیت ملی از دوره صفوی تا قاجار در موقوفات چه تاثیری داشته است ؟ نهاد وقف چه تأثیری در رشد و توسعه فضاهای شهری همدان در قرون متأخر به ویژه دوره قاجار داشته است؟ ؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که بیشتر عناصر اصلی بافت تاریخی شهر همدان وقفی بوده اند. در رشد و توسعه بناهای وقفی شهر همدان، حاکمیت وقت دوره قاجار نقش مهمی در حمایت از وقف بناهای عام-المنفعه داشته است؛ به عبارت دیگر بناهای وقفی شهر همدان، به قدری در شکل گیری ساختار شهری به ویژه در دوره قاجار نقش داشته اند، که اگر این بناها را از بافت شهری حذف کرد، عملاً عناصر شاخصی باقی نخواهد ماند.

از گونه های رایج معماری متأخر تاریخی ایران، بناهای مختلف اربابی و صاحب منصبانی است که نمونه هایی از آن ها در دوره ی قاجار و پهلوی ساخته شده است. از رایج ترین گونه های این نوع بناها در استان همدان، متعلق به خاندان و صاحب منصبان «قراگوزلوها» بوده است. قراگوزلوها در جای جای استان همدان حضور داشتند و اداره ی استان همدان در دوره ی قاجار و پهلوی، توسط خوانین خاندان در چند شاخه ی اصلی به عنوان ارباب و حاکمان محلی (مانند: «اعتمادالدوله» و «بهاءالملک» در ولایت همدان؛ «امیرافخم» در شورین؛ «نقی خان» در روستای ورکانه؛ «امیرنظام» در کبودرآهنگ و...) بوده است؛ بنابراین با حضور خاندان «قراگوزلو» از دوره ی قاجار و پهلوی در ناحیه همدان، بناهای مختلف تاریخی مانند: «خانه های اربابی»، «حمام»، «قلعه»، «مقبره»، «اصطبل پرورش اسب» و... به جامانده است که در نوع خود از گونه های معماری اربابی منحصربه فرد در شیوه ی ساخت و مصالح به کار رفته در این استان به شمار می آیند. مجموعه ی معماری های مختلف خاندان قراگوزلو(ی) همدان، قابل قیاس با مجموعه معماری های اربابی مرسوم سایر نواحی ایران در دوره ی قاجار و پهلوی است که از نظر: نوع ویژگی های معماری (نقشه و استفاده از مصالح)، استراتژی قرارگیری منطقه ای و از نوع معماری حاکمیتی روستایی (ارباب-رعیتی)، مشابه یکدیگر بوده و در جهت بهره مندی از پتانسیل های منطقه ای روستایی و استفاده از مراتع طبیعی بکر و تولیدات کشاورزی، در تأمین نیازهای حاکمیتیِ حکومت مرکزی و نیز کنترل و نظارت هرچه بهتر بر مناطق حاشیه ای مورد توجه بوده است. پژوهش حاضر، با طرحِ پرسش هایی همچون: علت وجودی، الگوی پراکنش و گونه های مختلف بناهای اربابی قراگوزلو در نقاط استان همدان چه بوده است(؟)؛ چگونگی بهره از مصالح و گونه های تشکیل دهنده ی معماری خاندان قراگوزلو و نسبت تأثیرپذیری و تأثیرگذار معماری آن از معماری رایج دوره های قاجار و پهلوی منطقه ای بوده است (؟)؛ به مطالعه ی بناهای قراگوزلو استان همدان می پردازد.

بافت تاریخی هویت یک شهر است که مسایل اجتماعی وسیاسی و فرهنگی را در بر میگیرد این بافت که شامل عناصر معماری یا کارکردهای کتفاوت میباشد .بافت یک شهر به دلیل سنت به جای مانده از گذشتگان از اهمیت بالایی برخوردار است . از نکات مهم از تاریخ هر شهر دوران رشد و افول یا حذف وجودی آن از عرصه جغرافیایی سرزمین هاست . شهر رفسنجان از رشد و توسعه چند روستا در کنار هم شکل گرفته است .تاریخ آن به قبل از اسلام برمیگردد از جمله وامل توسعه آن میتوان به وجود معادن مس و کاشت پسته و قرار گیری در راه های ارتباطی کرمان یزدو مسیر کاروان رو اشاره کرد که در رشد و توسعه این شهر تاثیر به سزایی داشته است . بافت تاریخی شهر رفسنجان با داشتن معماری ایرانی ،مجموعهای از عناصر عمومیو خصوصی را شامل میشود که به صورت یکپارچه با کارکرد های متفاوت در کنار هم قرار دارند علاوه بر آن به دلیل قرار گیری رد بین مسیر های کرمان -یزد و نشانه اقلیمی این شهر از معماری یزد الگو برداری شده است .

ارسن های مذهبی (مجموعه های مذهبی) ایلخانی در معماری ایران دوره ی اسلامی مجموعه بناهایی هستند که پیرامون مقبره ی شخص بانی مجموعه ساخته شدند که شامل خانقاه، مسجد، مدرسه، روضه، دارالسیاده و... هستند. این مجموعه ها پیوند عمیقی با جامعه، فرهنگ، سیاست و مذهب دوره ی ایلخانی دارند که با بررسی آن ها می توان به شناختی دقیق از اوضاع مذهبی، معماری ایلخانی و چرایی ساخت و گسترش ارسن های مذهبی پی برد. تا قبل از دوره ی ایلخانی بیشتر مقبره ها و آرامگاه ها منفرد بودند و تنها سه مورد اولیه ی مجموعه سازی مذهبی در دوره ی غزنوی و سلجوقی وجود دارد که در آینده تبدیل به الگویی برای ارسن های مذهبی ایلخانی شد. در دوره ی ایلخانی روند شکل گیری و تکوین ارسن های مذهبی دستخوش تغییر شد و به عنصری مهم در شکل گیری شهرهای ایلخانی و بزرگ ترین پروژه ی معماری این دوره بدل شد. اهمیت مجموعه های مزبور در تاثیرپذیری از معماری دوره های قبل و تاثیرگذاری بر مجموعه سازی مذهبی دوره های بعد و گسترش شهرهای ایلخانی موسوم به ابواب البر مانند غازانیه، رشیدیه و سلطانیه مشخص است. در جریان مطالعات باستان شناسی صورت گرفته برای ارسن های مذهبی و مطالعه ی منابع دسته اول تاریخی، عامل مذهبی دین اسلام و تصوف به عنوان اولین عامل در شکل گیری مجموعه های مذهبی این دوره مشخص شد. از این راه بانیان و حامیان مجموعه ها (پادشاهان ایلخانی، صاحب منصبان درباری و مشایخ تصوف) به پاداش اخروی می رسیدند و نام نیکی از خود به یادگار می گذاشتند که در مذهب و فرهنگ اسلامی امری پسندیده بود. توجه بیش از حد سلاطین ایلخانی به ارسن های مذهبی بعد از مسلمان شدن غازان خان و بازدید او از مزار عارفانی مانند بایزید بسطامی و امامان شیعه در عراق آغاز شد. جانشینان او و وزرای ایلخانی به پیروی از اصلاحات معماری غازان خان دست به ساخت و بازسازی ارسن های مذهبی زدند. رقابت های سیاسی، تبعیت از فرهنگ کوچ نشینی مغولان که پیرامون چادر مرکزی زندگی می کردند و وقف در مجموعه سازی مذهبی تاثیرگذار بود. وقف املاک و ارسن های مذهبی برای استفاده ی عموم مردم باعث ادامه ی حیات بناهای مجموعه و ماندگاری ثروت برای بازماندگان بانیان بود. اما باید به این نکته اشاره کرد که ارسن های مذهبی که با حمایت و دستور ایلخانان و صاحب منصبان ایلخانی ساخته شدند، به دلیل عدم انتخاب درست در جایا

بافت تاریخی قسمتی از هویت یک شهر است که مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی را در بر می گیرد و خود را با شرایط زمانی و مکانی وفق داده است . این بافت های تاریخی معمولا در مرکز هر شهر شکل گرفته اند .و از عناصر طبیعی (رودخانه، پوشش گیاهی و )...و عناصر مصنوع (راههای ارتباطی، ابنیه و )..ساخته شده است .در مورد بافت تاریخی هر شهر باید این موضوع را در نظر داشت که هر بافت مجموعه ای از عناصر تاریخی، اجتماعی، علمی و زیبا شناختی است . و اما موضوع مورد پژوهش در اینجا بافت و بناهای تاریخی شهربابک در دوره قاجار است .شهربابک در این دوره در دوران خان سالاری قرار داشته است .که بانی بسیاری از بناهای 1365 بسیاری از آثار معماری دوره بوده اند .و قطعاً ذوق و سلیقه آنان در ساخت و تزئین و نوع بنای ایجاد شده بسیار مؤثر بوده است .در سال خشتی این شهرستان در اثر سیل از بین رفت، و داده های بسیاری را که امروز می توانست در گسترش دید ما از دوره قاجار سهیم باشد را بهنابودی کشاند .علاوه بر سیل انسان نیز در این میان در این تخریب خود راسهیم کرده است، گویا بازار سرپوشیده ای در این شهر وجود داشته است که در طی روند ساخت و ساز بناهای جدید وگسترش شهر تخریب شده است، بازاری که به احتمال قوی بناهای وابسته ای نیز داشته است .و می توانست پاسخگوی بسیاری از سوالات ما در زمینه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی باشد