عباس مترجم

باستان شناسی جنسیتی ، بررسی نقش ایدئولوژی و هویت زنان و مردان و تفاوتهای میان آنهاست. در واقع شرایط زیستی و معیشتی در کنار بحث تداوم نسل؛ موجب شکل گیری دیدگاههای خاص با توجه جنسیت بین افراد شده است.چون به صورت ذاتی تفاوتهایی از لحاظ قدرت بدنی ؛ انجام کارهای روزمره و همچنین مشابهت و تفاوت با طبیعت وابسته به جنسیت برای انسان کشف گردیده است برای مثال در اغلب جوامع نوسنگی ذات فرزند زایی زن با طبیعت کشت وزرع همسان گرفته شده است و لذا به وجود نیروی مشترک بین آن دو اعتقاداتی شکل گرفت که تجلی آنها در قالب پیکرکهای موسوم به الهه مادر و اغلب با تاکید بر جنبه هایی زایشی شکل گرفت؛ تداوم ساخت این پیکرکها تا دورانی از شروع دوران تاریخی و سپس در شکل اساطیر و ادبیات تداوم یافته است اما با هر گونه تغییر در زیر ساخت های جامعه جایگاه و نقش زنان نیز دچار تغییراتی گردیده است از طرفی دیگر ویژگی های فیزیکی و توانایی های زنان باعث به وجود آمدن برخی از این تغییرات شده است.برای مثال بعد از شکل گیری مالکیت خصوصی و شروع جنگهای فراگیر در بین اغلب تمدنهای بزرگ برای تصرف بر منابع بیشتر تولید و گسترش قلمرو؛ از اهمیت و نقش اسطوره ای زنان کاسته شد چرا که مردان برای کار نبرد برتری بیشتری داشتند از این دوران به تدریج از اهمیت اجتماعی و اقتصادی زنان نیز کاسته شد. لذا برای بررسی این روند وجود داده های صامت باستان شناسی مانند پیکرک های گلی و سنگی زنان ، مهم ترین داده ها برای مطالعه جایگاه و اهمیت زن در جوامع پیش از تاریخ هستند و باستان شناسان از دیدگاه های متفاوت این پیکرک ها را با رهیافتهای متفاوت مطالعه و تجزیه تحلیل قرار داده اند و نظریات مختلفی را برای کاربرد و مفهوم آنها ارائه داده اند. یکی از این نظریات بحث زن سالاری یا مادر سالاری در جوامع دوران نوسنگی است

ایران سرزمینی با جغرافیای پیچیده است تنوع و گونا گونی محیطی باعث به وجو.د آمدن فرهنگهای متنوع در دوران پیش از تاریخ شده است و نتیجه گیری کلی فرهنگ را دچار مشکل میکند لذا با ستان شناسان برای درک بهتر فرهنگهای شکل گرفته جغرافیای ایران را به چند بخش تقسیم کرده اند شمال غرب ایران از بخش های بسیار قابل اهمیت در مطالعات باستان شناسی است از این رو از دیرباز مورد توجه پژوهشگران بوده است از نظر با ستان شناسی گستره منطقه مورد بحث از مرزهای شمالی امروز ایران فراتر میرود و نخجوان ، جنوب ارمنستان و آذربایجان را شامل میشود و پیوند تنگا تنگی با آناتولی شرقی ؛ سواحل جنوبی ، و غربی دریای خزر دارد که از تکاب و قزوین در جهت شرق در طول دامنه های جنوبی رشته کوه البرز و در جهت جنوب ادامه مییابند . با این توصیفات منطقه مذکور همیشه به عنوان یک منطقه کلیدی در میان فرهنگهای مختلف قرار داشته است محوطه بلاوه در 10 .5 کیلومتری سردشت در ساحل شرقی رودخانه زاب کوچک قرار دارد منطقه مذکور از شمال به دره سلدوز و جنوب دریاچه ارومیه از جنوب .....

شکل گیری فرهنگ عبید در جنوب میان رودان در هزاره ششم و پنجم ق.م زمینه بزرگترین تغییر شیوه زندگی بشر با ورود به دوران شهرنشینی اولیه را رقم زد . غرب ایران به دلیل همجواری و همسایگی از یک سو و همچنین مسیر ارتباطات تجاری و تامین بسیاری از مواد اولیه مورد نیاز با مناطق شرق بود از این رو بیش از هر منطقه دیگر تحت تاثیر فرهنگ عبید قرار گرفت ، به نحویکه در مطالعات با ستان شناسی هزاره پنجم ق.م در زاگرس مرکزی همواره به وجود داده های مرتبط با تمدن عبیدی اشاره میشود. این تاثیر در بخشهای غربی زاگرس مرکزی به نسبت بیشتر دیده میشود. منطقه مریوان در واقع منتهی الیه شمالی زاگرس مرکزی محسوب میشود که شامل رشته کوههای پوشیده از جنگل و دشتهای محدود است که از طریق معبرهای طبیعی به دشتهای شمالی بین النهرین محلی که تکامل فرهنگ عبیدشمالی یا مرحله گارا دیده میشود ارتباط دارد. این وضعیت در بررسیهای میدانی دشت مریوان در فراوانی داده های مرتبط با این فرهنگ نیز گزارش شده است, یکی از تپه های مهم و کلیدی در دره مریوان تپه ای به نام " قلعه ننه" است که داده های آن نشان دهنده یک استقرار مرتبط با فرهنگ عبیدی در کرانه های غربی زاگرس مرکزی است کار کاوش در این محوطه در تابستان سال 1397 توسط تیم مشترک دانشگاه بوعلی سینا و موسسه ایزمئو ایتالیا نشان داد در بستری از داده های بومی تاثیر سبک سفالی نوع عبید 3 غیر قابل انکار است که این امر همزمان با دوران ارتباط فزاینده تمدن عبیدی به مرزهای شرقی تر است بر این اساس در این رساله به صورت متمرکز کار مطالعه بر روی سفالهای یکی از ترانشه های این کاوش به شیوه مقایسه سبک شناختی و تکنیکی انجام شده و در نتیجه مشخص گردیده است که تاثیرات فرهنگ عبید شمالی به صورت یک سبک سفالی شناخته شده در این منطقه در کنار سبکهای بومی منطقه رواج تام داشته است

بقایای استقرارها و زیستگاه های معرف عصر مفرغ متاخر و عصر آهن متقدم در حوزه فلات مرکزی تنها معرف بخشی از اطلاعات زیستی، اجتماعی و فرهنگی این جوامع است، از این رو گورستان های متعلق به این جوامع پتانسیل بیشتری در پاسخ گویی به سوالات مرتبط با نحوه ی زیست، تاثیرات محیطی، اعقادات آیینی، هنر و مفاهیم انسان شناختی چون؛ تبارشناسی، تحولات جمعیتی و فرهنگی و مباحث آسیب شناسی را داراست. گورستان گزوار در غرب استان سمنان و شرقی ترین نقطه فلات مرکزی، در حوضه رودخانه حبله رود و در میانه ی دره ای باریک، دور افتاده، صعب العبور و غیر قابل سکونت، واقع شده است. تخریب ها و غارت های گسترده این گورستان توسط عتیقه جویان، موجب گردید تا در نخستین فصل کاوش باستان شناختی تنها یک گور سالم مورد کاوش و مطالعه قرارگیرد. گور K10 دربرگیرنده شش اسکلت در یک گور است که به شیوه ای خاص مورد تدفین قرار گرفته اند. نکته قابل توجه از دیدگاه باستان شناسی فلات مرکزی، فرهنگ کمتر شناخته یا ناشناخته گونه مورد مطالعه است که تعیین جایگاه زمانی آن در جدول گاهنگاشتی منطقه می تواند پاسخگوی سوالات بسیاری باشد. از سوی دیگر مطالعات استخوان شناسی مولکولی و انسان شناسی زیستی می تواند مکمل کاستی های مطالعات باستان شناختی در حوزه ی تبار شناسی و انتصاب گونه های اجتماعی منطقه باشد. همچنین مطالعات انسان شناسی فرهنگی و زیستی، نمایه هایی از آیین و ساختار ذهنی گونه مورد مطالعه را در چهارچوب باستان شناسی مرگ به نمایش می-گذارد. انجام مطالعات انسان شناسی (با تاکید بر زمینه های باستان شناسی و استخوان شناسی مولکولی) گورستان مورد مطالعه پاسخگوی نکات مبهم در بعد زمانی مفرغ متاخر و عصر آهن متقدم و به بعارتی دوره گذار از مفرغ به عصر آهن، در حوزه فلات مرکزی است

شمال شرق ایران و خصوصا استان گلستان فعلی که در طول تاریخ به نام دشت جرجان و گرگان در منابع تاریخی ثبت و ضبط شده است به دلیل موقعیت استراتژیک حد فاصل سه کانون فرهنگ اولیه بشری در فلات مرکزی ایران ؛ شمال شرق و جنوب غربی آسیای مرکزی از اهمیت زیادی برخوردار است از طرفی وجو پتانسیل های مناسب زیست محیطی همواره عاملی اصلی در جذب و تشکیل هسته های جمعیتی در این منطقه بوده است لذا در این پژوهش سعی بر آن شده تا درک بهتر از وضعیت زندگی بشر از حدود 5000 ق.م تا 1400 ق.م با مطالعه الگوهای استقراری این منطقه به نحوه زندگی و تعاملات فرهنگی ساکنان بیشتر پی برد و نقش هر کدام از گروههای جمعیتی در تشکیل هسته های اولیه فرهنگی موثر در دیگر مناطق ایران را ارزیابی نمود.

بررسی و مطالعه بر روی چگونگی روند نوسنگی شدن و یکجا نشینی از موضعات با اهمیت در باستان شناسی و انسان شناسی است در واقع نحوه تبدیل پلان مدور به پلان چهار گوش د رمعماری از منظر تغییرات اجتماعی تا کنون با رویکردهای متفاوت مورد مطالعه قرار گرفته است در واقع پس از پایان دوره نوسنگی PPN و ورد به نوسنگی PN در مناطق وسیعی از شرق لوانت تا خاورمیانه شاهد این تغییر هستیم یکی از پیشگامان مطالعه در این بحث کنت فلانری است که بر پایه مطالعات قوم باستان شناسی در افریقا این امر را ناشی تغییر در بافت خانواده از سیستم چند همسری به تک همسری قلمداد نموده است اما به نظر این تعمیم برای دیگر مناطق چندان نمیتواند صحیح باشد لذا در یک مطالعه میدانی این مطالعه در بافت معماری بومی منطقه اورامانات انجام شد و مشخص گردید در این جوامع سنتی تغییر در بافت معماری از مدور به چهارگوش تنها به لحاظ افزایش جمعیت و بهروری بالاتر پلان چهار گوش نسبت به پلان های مدور است.

در باستان شناسی غرب و جنوب غرب ایران داده های مرتبط با نساجی و بافندگی از هزاره ششم ق.م بدست آمده است که روند شکل گیری و تکامل این صنعت و هنر بشری را نشان میدهند متاسفانه بسیاری اشیاء دیگر نیز در کاوشها بدست آمده اند که تا کنون راجع به کاربرد آنها سکوت گردید لذا در این مطالعه با شبیه سازی و مطالعات قوم باستان شناسی کارکرد واقعی و ارتباط بسیار ی از این اشیاء با فن و هنر نساجی و ریشه تاریخی آن در حوضه های فرهنگی شوشان و غرب ایران مطالعه گردید.

در بررسی میدانی باستان شناسی شهرستان علی آباد کتول از توابع دشت گرگان به طرز معنی داری محوطه های دوره آهن افزایش نسبی را نشان میدهد که این افزایش جمعیت و تفاوت در الگوی استقراری آنها نسبت به دوران ماقبل خود ممکن بود ناشی از تغییراتی در آن منطقه در حد فاصل سالهای 1500 تا 1000 ق.م باشد بر این اساس با خوشه بندی و مطالعه ارتباط هر کدام از این محوطه ها با متغیر های اصلی زیست محیطی دلایل کافی بدست آمد که این تغییر الگو در بافت استقرار نتیجه یک جابجائی جمعیتی در این برهه زمانی در این منطقه است که به تدریج از سمت شرق به غرب تداوم یافته است

کرانه های شمالی کوه الوند در استان همدان با داشتن شرایط مناسب زیستی از جمله خاک بسیار حاصلخیز، مجموعه ای از رودخانه های دائمی و فصلی، روان آب ها، چشمه ها و قنات ها، یکی از مهمترین کانون های جوامع انسانی در دوره های مختلف تاریخی در غرب ایران بوده است. شناسایی و معرفی تعداد زیادی محوطه پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی در این دشت این موضوع را تایید می کند. محوطه نویافته زینوآباد با وسعتی بیش از 5 هکتار، یکی از مهمترین کانون های زیستی این دشت محسوب می گردد. چراکه وجود سفالینه های گوناگون و متنوع دوران مختلف تاریخی، نشان از استقرار جوامع انسانی در این محوطه دارد. اما یکی از غنی ترین دوره های استقراری محوطه زینوآباد در دوران اسلامی شکل گرفته است. وجود انوع سفالینه های شاخص بدون لعاب و لعابدار دوره های مختلف اسلامی، باعث شده است این محوطه به عنوان یکی از مهمترین محوطه های اسلامی دشت همدان- بهار در نظر گرفته شود.

دشت چمچمال یکی از دشت های حاصلخیز رسوبی منطقه زاگرس می باشد که در آن رودخانه ی دینور آب اشاره کرد...

چکیده با شروع دوره نوسنگی و ورود انسان به مرحله جدیدی از تطور زندگی اجتماعی، تغییراتی متاثر از زمینه های اجتماعی_اعتقادی در شیوه معیشت، تولید خوراک و نحوه تفکر بشر در مورد طبیعت اطرافش اتفاق می افتد.در این دوره بدلیل برقراری تولید خوراک، سفال و معماری و همچنین فضاهای نیایشگاهی موسوم به بناهای یادمانی دوران تازه ای در شکل گیری اندیشه مذهب و ساختار کیهان شناختی آغاز شد.چون انسان این دوره علت بروز برخی از مسائل و بسیاری از پدیده های طبیعی را نمی دانست بنابراین تلاش می کرد آنها را به مدد باورها و آداب آیینی دفع کند. براساس تجربه روش جدید زندگی که بر تولید و خصوصا کشاورزی استوار بود تاثیر نیروهای نامرئی در رشد و تکوین گیاه و تغییرات دائمی در این فرایند وی را به درک وجود چنین نیروهایی واداشت که همین باورها سبب شد که آثار انسان های این دوره رفته رفته با هدف و محتوای آیینی و وابسته به نیروهای مرموز در قالب نمادها، نشانه ها و فضاهای آئینی با ویژگیهای خاص آفریده شوند.اعتقاد به این نیروها سبب شکل گیری اندیشه دین ، زمان و مکان قدسی گردیده است که بازتاب آن را می توان در زندگی روزمره این افراد بازیافت. به همراه این تغییرات اولیه،تراکم و اندازه جمعیت نیز افزایش می یابد و فرم های پیچیده معماری، بناهای یادمانی،فضاهای نیایشگاهی،پیشرفت و تحولاتی عظیم را در ساختار اجتماعی _اعتقادی_ دین و ایدئولوژی این دوره روشن می سازد.ساختار معماری یادمانی با ویژگی های چون بزرگی ابعاد،تزیینات و سکوها نسبت به دیگر سازه های معماری ممتاز و قابل تشخیص هستند که می توان در محوطه های دوره نوسنگی ایران(زاغه، شیخی آباد، گنج دره، سراب، سنگ چخماق) مشاهده کرد که از بسیاری جهات با نمونه های بزرگتر و شاخص تر محوطه های همجوار(گوبکلی تپه، چاتال هویوک)قابل مقایسه است.گونه شناسی فضاهای قدسی در محوطه های کاوش شده از دوره نوسنگی توانسته تا حدود زیادی نوع ساختار واحد این فضا ها را بررسی و روشن سازد. از سوی دیگر با یک رهیافت باستان شناسانه در این مقاله سعی شده است با نگاهی نو به محوطه های دوره نوسنگی، به توصیف و تحلیلی دقیق در باب عوامل موثر در شکل گیری و ساختار فضاهای نیایشگاهی این دوره و داده های آئینی وابسته بدان پرداخته شود.

چکیده: فرهنگ کورا-ارس (Kura-Araxes) در اواسط هزاره ی چهارم ق.م(حدود 3000 ق.م)در قفقاز و حوزه ی دریاچه ی ارومیه گسترده شد؛ و تا آناتولی و لوانت هم گسترش یافت. به نظر می رسد که، براساس بقایای فرهنگ مادی و مجموعه باستان شناختی آن، فرهنگ کورا-ارس معرف حضور و توسعه یک قوم واحد در پایان هزاره چهارم ق.م باشد. از منظر شکل گیری، رشد و توسعه این فرهنگ به مرزهای جنوبی تر از رودخانه ی ارس در گاهنگاری های باستان شناسی برای آن تقسیم بندیهای دوره ایI ,II, III وجود دارد. براساس شواهد باستان شناختی به نظر می رسد که فرهنگ کورا-ارس در دوره ی دوم یا همان کورا-ارس II به شمال غربی فلات ایران راه یافته بود؛ به گونه ای که در هزاره ی دوم ق.م آذربایجان،غرب فلات ایران و دشت قزوین در پهنه ی فرهنگی یانیق قرار می گیرد. محوطه ی باستانی تپه پیسا در استان همدان واقع شده که فاصله ی آن با تپه ی باستانی هگمتانه دو و نیم کیلومتر است. در این محوطه بیش از 29 لایه باستانی شناسایی شده است و در سال 1377 به شماره 2023 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، بر طبق مطالعات باستان شناسی و لایه نگاری سالهای اخیر مشخص گردید که این مکان یک زیستگاه مربوط به فرهنگ یانیق (IV گودین ) و سپس دوره ی مفرغ میانی گودینIII بوده است پس از آن زیستگاه تا دوره تاریخی اشکانی متروکه سپس در این دوره برای مدت کوتاهی مسکون بوده است.در حال حاضر وسعت این محوطه بالغ بر 7 هکتار است که شامل سه پشته منفصل از هم به نامهایa.b,c است. طی کاوشهای فصل سوم در محل یک کارگاه ابزار سازی در ضلع شمالی پشتهa در کنار یک کوره تعداد زیادی قطعات استخوانی کار شده به همراه قطعات سنگ چخماق یافت شد که مطالعات اولیه حاکی از ساخت آنها به صورت اشیاء تزئینی و یا آئینی است. تمام این قطعات از استخوانهای مشخص مانند استخوان انگشت و یا کتف برخی حیوانات ریز جثه مانند پرندگان و یا گربه سانان ساخته شده اند. سپس با ایجاد سوراخ برای عبور رشته نخ امکان اتصال آنها با هم فراهم گردیده است. مهم اینکه استخوانها بعد از کارشدن توسط حرارت کوره به رنگ سیاه- خاکستری متمایل شده اند بحثی که در برخی دوره های متاخرتر برای تغییر رنگ در خصوص اشیاء عاجی و استخوانی عمل شده است. درمجموع هدف از انجام این پژوهش ارائه پاسخی مستند به سابقه ساخت اینگونه اشیاء از لحاظ تکنیکی ، بررسی نو اعتقادات آئینی و همچ